Mała retencja a melioracje

W kilku artykułach publikowanych w ostatnich miesiącach na stronach internetowych Instytutu Ochrony Środowiska – Państwowego Instytutu Badawczego oraz na portalach społecznościowych zwracamy uwagę na fakt znikomych zasobów wodnych Polski oraz zagrożenie suszą. Wśród głównych sposobów pozwalających na poprawę obecnej sytuacji wskazujemy przede wszystkim na wzrost małej retencji. Co należy przez to rozumieć?

Mała retencja wodna obejmuje działania mające na celu zwiększenie zdolności retencyjnych zlewni rzecznej z wykorzystaniem zarówno metod technicznych, jak i nietechnicznych (naturalnych). Przywracanie naturalnych zdolności retencyjnych zlewni rzecznych można uznać za jedną z najbardziej przyjaznych środowisku metod pozwalających na ograniczenie suszy i zmniejszenie zagrożenia powodziowego (Naturalna, mała retencja wodna, 2016). Utrzymanie wysokiego poziomu wody w rzekach i zbiornikach opóźnia odpływ wód. Podnosi się również poziom wód podziemnych na otaczających terenach. W literaturze zwraca się również uwagę na fakt, iż mała retencja stanowi jedną z metod ograniczania ujemnego wpływu funkcjonowania wykonanych przed laty systemów odwadniających, których głównym celem było przyspieszenie odpływu wody ze zlewni.

Pojęcie małej retencji jest bardzo szerokie. Można wskazać wiele form retencji, m.in. retencję krajobrazową, glebową, powierzchniową (odnoszącą się do wód powierzchniowych), podpowierzchniową (odnoszącą się do wód podziemnych). Cechą charakterystyczną małej retencji jest to, iż najczęściej nie jest ona sterowana przez człowieka. Jej pojemność jest trudna do oszacowania.

Działania wspierające małą retencję

Można wskazać szereg działań sprzyjających rozwojowi małej retencji. Wśród działań nietechnicznych można wymienić odpowiednie planowanie przestrzenne umożliwiające ograniczenie przyspieszenia odpływu wód deszczowych i roztopowych. Obejmuje ono m.in. tworzenie właściwej struktury układu pól ornych, użytków zielonych i lasów, odtwarzanie naturalnych i półnaturalnych siedlisk, w tym siedlisk podmokłych i małych stawów, zamianę pól ornych na użytki zielone, tworzenie roślinnych stref ochronnych – pasów drzew, krzewów. (Kozak, 2012; Mioduszewski i Okruszko, 2012; Martinez-Martinez i in., 2014, za Naturalna, mała retencja, 2018). Wskazuje się również na prawidłowe metody uprawy pól (m.in. głęboka orka pozwalająca zwiększyć przepuszczalność wody w glebie wykonywana prostopadle do spadku terenu, płodozmian).

 Do działań technicznych zaliczyć należy m.in.: budowę małych zbiorników wodnych, piętrzenie wody w ciekach i jeziorach, renaturyzację małych cieków i dolin zalewowych, użycie właściwych metod odprowadzania wód z utwardzonych powierzchni na sąsiednie tereny naturalne, na których woda może swobodnie infiltrować (Lukáč i in., 1997; Mosný, 2001; Bahri, 2012; Meijer, 2012, za Naturalna, mała retencja, 2018).

Często wątpliwości budzi kwestia tego, które zbiorniki wodne można uznać za małą retencję, a które już nie. Odpowiedzi zapewne może być wiele. Przykładowo W. Mioduszewski (2003) proponuje zaliczyć do małej retencji jedynie mikrozbiorniki i małe zbiorniki, tj. takie, których pojemność nie przekracza 0,5 mln m³, a wysokość piętrzenia jest niższa niż 5 m.

W dniu 11 kwietnia 2002 roku zostało zawarte porozumienie między Wiceprezesem Rady Ministrów, Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministrem Środowiska, Prezesem Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w sprawie współpracy na rzecz zwiększenia rozwoju małej retencji wodnej oraz upowszechniania i wdrażania proekologicznych metod retencjonowania wody. Strony porozumienia zobowiązały się do wspólnego organizowania przedsięwzięć mających na celu rozwój małej retencji wodnej wpływającej na powiększenie zasobów wodnych kraju przy jednoczesnej poprawie stanu środowiska ekosystemów wodnych i poprawie warunków dla rolnictwa oraz wspierać upowszechnianie i wdrażanie ekologicznych metod retencjonowania wody.  

Potrzeba melioracji a przepisy

Warto w tym miejscu zastanowić się czy prace melioracyjne stoją w sprzeczności z ideą małej retencji. W świadomości społecznej Polaków najczęściej są one utożsamiane z osuszaniem terenów podmokłych w celu umożliwienia wykorzystania ich na potrzeby rolnictwa, najczęściej kosztem naturalnych zbiorowisk roślinnych. Zgodnie z raportem przygotowanym w wyniku realizacji programu GNCP pn. Zarządzanie zasobami wodnymi 2018, który został zaprezentowany w 2018 roku podczas Konferencji Stron Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu (COP24) w Katowicach, w urządzenia melioracyjne wyposażonych jest ponad 30% gruntów rolnych, czyli około 18% powierzchni kraju. Trzeba jednak podkreślić, iż największe inwestycje melioracyjne miały miejsce do końca lat 80. XX w. Wówczas, za główny problem uznawano nadmiar wody a nie jej niedobór.

Urządzenia melioracyjne funkcjonują na około 6,4 mln ha gruntów rolnych, w tym około 4,6 mln ha gruntów ornych oraz 1,8 mln ha użytków zielonych. W urządzenia nawadniające wyposażona jest znikoma część gruntów zmeliorowanych, tj. około 0,4 mln ha (Gospodarowanie wodą w rolnictwie, 2018).

Zgodnie z ustawą Prawo wodne „melioracje wodne polegają na regulacji stosunków wodnych w celu polepszenia zdolności produkcyjnej gleby i ułatwienia jej uprawy”. Wśród urządzeń melioracyjnych wymieniono:

• rowy wraz z budowlami związanymi z nimi funkcjonalnie,
• drenowania,
• rurociągi,
• stacje pomp służące wyłącznie do celów rolniczych,
• ziemne stawy rybne,
• groble na obszarach nawadnianych,
• systemy nawodnień grawitacyjnych,
• systemy nawodnień ciśnieniowych.

Co ważne, w art. 198. ustawy wyraźnie zaznaczono, iż przy planowaniu, wykonywaniu oraz utrzymywaniu urządzeń melioracji wodnych należy kierować się potrzebą zachowania zróżnicowanych biocenoz polnych i łąkowych, koniecznością osiągnięcia dobrego stanu wód oraz potrzebą osiągnięcia celów środowiskowych.

Wykonywanie urządzeń melioracji należy do właścicieli gruntów. Urządzenia takie mogą być wykonywane na koszt Skarbu Państwa, za zwrotem w formie opłaty melioracyjnej części kosztów przez właścicieli gruntów, na które te urządzenia wywierają korzystny wpływ. Analogicznie, utrzymywanie urządzeń melioracyjnych należy do właścicieli gruntów. Jeżeli urządzenia te objęte są działalnością spółki wodnej lub związku spółek wodnych, one właśnie odpowiadają za właściwe utrzymanie urządzeń.

Dobre praktyki

Przez dziesięciolecia nastąpiło wiele zaniedbań w tym zakresie. Szacuje się, iż urządzenia melioracyjne na powierzchni około 1,5 mln ha (0,9 mln gruntów ornych oraz 0,6 mln ha użytków zielonych) wymagają modernizacji lub odbudowy (Gospodarowanie wodą w rolnictwie, 2018). Ważne jest, aby przy ich modernizacji i konserwacji uwzględniać obowiązujące obecnie cele środowiskowe. Warto w tym miejscu odnotować, iż opracowywanych jest coraz więcej poradników, katalogów dobrych praktyk, które stanowią cenną wskazówkę przy planowaniu i prowadzeniu prac hydrotechnicznych w sposób przyjazny dla środowiska. Do takich opracowań należy m.in. Katalog dobrych praktyk w zakresie robót hydrotechnicznych i prac utrzymaniowych wraz z ustaleniem zasad ich wdrażania (Biedroń i in., 2018).

Podsumowując, należy podkreślić, iż wbrew powszechnej opinii, prace melioracyjne z założenia nie muszą i nie powinny być sprzeczne z zasadami ochrony środowiska. Powinny one sprzyjać osiągnięciu celów środowiskowych. Mając na uwadze fakt, iż Polska należy do krajów zagrożonych suszą należy podkreślić, iż gospodarowanie wodą, również na obszarach wykorzystywanych rolniczo, powinno uwzględniać przede wszystkim funkcje nawadniające systemów melioracyjnych, wówczas doskonale będą się wpisywały w działania podejmowane w ramach rozwoju małej retencji. Zwiększenie retencji wodnej z jednej strony pozwala na wzrost produktywności rolnej, a z drugiej pozwala na ochronę walorów środowiska przyrodniczego.

Autor tekstu: Michał Marcinkowski

Literatura:

Bahri A., 2012. Integrated urban water management. Global Water Partnership. Technical Committed (TEC). Background Papers No. 16.

Biedroń I., Dubel A., Grygoruk M., Pawlaczyk M., Prus P., Wybraniec K., 2018, Katalog dobrych praktyk w zakresie robót hydrotechnicznych i prac utrzymaniowych wraz z ustaleniem zasad ich wdrażania. MGGP, Kraków.

Gospodarowanie wodą w rolnictwie, 2018. [W:] Zarządzanie zasobami wodnymi w Polsce 2018, UN Global Compact, Network Poland.

Kozák L. (red.), 2012, Nature protection habitat management. Mezőgazda Kiadó, Budapeszt.

Lukáč, M., Bednárová, M., Gramličková, D., Mosný, V. and Abaffy, D,1997. Evaluate the impact of real operation selected reservoirs on discharges in rivers II et. Ministry of Environment Slovak Republic. VTP 4/VTP/5/97.

Martinez-Martinez E., Nejadhashemi A. P., Woznicki S. A. and Love B. J., 2014. Modelling the hydrological significance of wetland restoration scenarios. Journal of Environmental Management 133: 121-134.

Meijer E., Querner E. and Boesweld H., 2012. Impact of farm dams on river flows. A case study in the Limpopo Riverbasin, South Africa. Alterra Report 2394. Publ. Wageningen University. Wageningen.

Mioduszewski W., Okruszko T., 2012, Protection of natural wetlands – the examples of conflicts. Journal of Water and Land Development no 16: 34-39.

Mioduszewski W., 2003. Mała retencja. Poradnik, Wydaw. IMUZ, Falenty.

Mosný V., 2001. The impact of water reservoirs on water quantity and quality in the Rudava basin. Proc. of the 19th European regional conference: Sustainable use of land and water. ICID, Brno and Prague, June 2001.

Naturalna, mała retencja wodna – Metoda łagodzenia skutków suszy, ograniczania ryzyka powodziowego i ochrona różnorodności biologicznej. Podstawy Metodyczne, 2016 Globalne Partnerstwo dla Wody, Polska.

Ustawa z dn. 20 lipca 2017 roku Prawo wodne, z późniejszymi zmianami.