Protokół Montrealski w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową sporządzony w Montrealu dnia 16 września 1987 r.

Protokół Montrealski w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową sporządzony w Montrealu dnia 16 września 1987 r.

Protokół montrealski w sprawie substancji zubożających warstwę ozonową sporządzony w Montrealu dnia 16 września 1987 r. (dalej: „Protokół montrealski” lub „Protokół”) wszedł w życie dnia 1 stycznia 1989 r. Jest umową międzynarodową pogłębiającą współpracę państw w zakresie ochrony warstwy ozonowej Ziemi. Warstwa ozonowa jest powłoką zwiększonej koncentracji ozonu w atmosferze, znajdującą się mniej więcej od 20 do 40 kilometrów nad powierzchnią Ziemi chroniącą jej powierzchnię przed niekorzystnym dla zdrowia człowieka i innych organizmów żywych promieniowaniem ultrafioletowym (UV). Zużycie substancji objętych Protokołem takich jak CFC (chlorofluorowęglowodory, inaczej freony), które przed wejściem w życie Protokołu montrealskiego były powszechnie wykorzystywane w chłodnictwie, klimatyzacji i izolacji, powoduje niszczenie warstwy ozonowej w atmosferze, prowadząc do powstania dziury ozonowej.

Podstawowe zasady współpracy państw w zakresie ochrony warstwy ozonowej Ziemi ustalono w Konwencji wiedeńskiej o ochronie warstwy ozonowej, sporządzonej w Wiedniu dnia 22 marca 1985 r. (dalej: „Konwencja”).  Podczas gdy Konwencja wiedeńska o ochronie warstwy ozonowej ma charakter ramowy –  zawiera ogólne zobowiązanie państw-stron do podejmowania właściwych środków, w celu ochrony zdrowia ludzkiego i środowiska przed „negatywnymi skutkami wynikającymi lub mogącymi wyniknąć z działalności człowieka, zmieniającej lub mogącej zmienić warstwę ozonową”, w Protokole montrealskim w wersji pierwotnej zawarto 8 kontrolowanych substancji zubożających warstwę ozonową (5 substancji CFC – załącznik A, grupa I oraz 3 halony – załącznik A, grupa II).

Istotnym założeniem wprowadzonym przez Protokół jest zakaz handlu substancjami kontrolowanymi (załącznik A) z państwami niebędącymi stronami Protokołu (art. 4). Miało to na celu pozbawienie tych państw rynków zbytu dla produktów mających wpływ na zubożenie warstwy ozonowej oraz ograniczenie dostępu do substancji kontrolowanych. Zakaz handlu substancjami kontrolowanymi z państwami niebędącymi stronami Protokołu niewątpliwie przyczynił się do powszechnej ratyfikacji tego traktatu. Na marginesie można wskazać, że nawet takie restrykcje nie miały wpływu na przyspieszenie przystąpienia Indii i Chin do Protokołu (państwa te miały ówcześnie silnie rozwijające się wewnętrzne rynki zbytu substancji zubożających warstwę ozonową)^[1].

Zarówno Konwencja, jak i Protokół stanowiły odpowiedź społeczności międzynarodowej na systematyczne zubożenie warstwy ozonowej i mają obecnie zasięg globalny –  stronami obu umów jest 197 państw oraz Unia Europejska (stan na dzień 27 września 2020 r.). Polska związała się jednocześnie ww. Konwencją oraz Protokołem montrealskim poprzez przystąpienie w dniu 13 lipca 1990 r.

Protokół zawiera harmonogram realizacji celów redukcyjnych w zakresie produkcji i zużycia substancji zubożających warstwę ozonową objętych Protokołem (art. 2).

Na mocy Protokołu państwa-strony ustanowiły 3 międzynarodowe panele ekspertów z przemysłu, jednostek badawczych oraz organizacji rządowych i pozarządowych w celu umożliwienia systematycznej oceny wywiązywania z obowiązków ustanowionych Protokołem: SAP (Scientific Assessment Panel – Panel Oceny Naukowej), EEAP (Environment Effects Assessment Panel – Panel Oceny Wpływu na Środowisko) i TEAP (Technology and Economic Assessment Panel – Panel Techniczno-Ekonomiczny).

Protokół montrealski wprowadza „zasadę ostrożności”, polegającą na globalnej współpracy społeczności międzynarodowej, mającej na celu zapewnienie, że ochrona środowiska zostanie wprowadzona nie tylko w przypadku jego ewentualnej degradacji, ale już w momencie uzasadnionych wątpliwości. Zasada ta znajduje swe odzwierciedlenie w przyjmowaniu poprawek do Protokołu uwzględniających wyniki aktualnych badań stanu warstwy ozonowej i procesów jej niszczenia oraz postępu w zakresie technologii alternatywnych.

Dotychczas przyjęte zostały następujące poprawki do Protokołu montrealskiego:

1. Poprawki sporządzone w Londynie dnia 29 czerwca 1990 r. – państwa rozwinięte zostały zobligowane do wyeliminowania do roku 2000 rozszerzonego katalogu substancji zubożających warstwę ozonową (w tym halonów, chloroformu metylowego, tetrachlorku węgla oraz wydłużonej listy 15 CFC). Natomiast państwa rozwijające się zostały zobligowane do wyeliminowania substancji zubożających warstwę ozonową roku do 2010, przy czym miały znaleźć wsparcie w stworzonym specjalnie w tym celu Funduszu Wielostronnym (Multilateral Fund, MLF).
2. Poprawki sporządzone w Kopenhadze dnia 25 listopada 1992 r. – osiągnięto porozumienie co do nowych środków, które miały zostać podjęte w celu usunięcia HCFC (wodorochlorofluorowęglowodorów), które wprowadzono powszechnie jako mniej groźne substytuty CFC oraz zamrożenia użycia bromku metylowego;
3. Poprawki sporządzone w Montrealu dnia 17 września 1997 r. – jeszcze większa liczba substancji zubożających warstwę ozonową została wpisana na listę zakazanych substancji. Ponadto ustalono bardziej surowe limity użycia bromku metylowego oraz HCFC;
4. Poprawki sporządzone w Pekinie dnia 3 grudnia 1999 r. – katalog substancji zubożających warstwę ozonową został rozszerzony do 95 substancji;
5. Poprawki sporządzone w Kigali dnia 15 października 2016 r. – ich celem było stopniowe wycofywanie z obrotu HFC (wodorofluorowęglowodorów) .

Protokół montrealski okazał się bardzo skuteczny w naprawie warstwy ozonowej. Szacuje się, że Protokół przyczynił się do redukcji światowej konsumpcji substancji zubożających warstwę ozonową o około 98%. Jeżeli społeczność międzynarodowa będzie nadal stosowała postanowienia Protokołu montrealskiego, warstwa ozonowa powinna zostać w pełni odbudowana do połowy obecnego wieku, powracając do poziomu sprzed 1980 r.

Należy podkreślić, że Protokół montrealski w dużej mierze przyczynił się również do walki ze zmianami klimatu. CFC, HCFC i HFC są bowiem silnie działającymi gazami cieplarnianymi w znacznym stopniu przyczyniającymi się do zmian klimatu. Szacuje się, że wycofanie z obrotu substancji zubożających warstwę ozonową zapobiegło emisjom gazów cieplarnianych równym lub wyższym niż 135 mld ton CO₂. Warto dodać, że HFC są również objęte Protokołem z Kioto do Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatu sporządzonym dnia 11 grudnia 1997 r. – znajdują się w tzw. „koszyku gazów cieplarnianych” objętych redukcją emisji.^[2]

Opracowano dnia 14.10.2020 r.

[1] Chiny i Indie ostatecznie przystąpiły do Protokołu Montrealskiego. Zob. D. Bodansky, J. Brunnee, L. Rajamani, International climate change law, Oxford 2017, s. 64.

[2] Zob. UNEP, HFCs: A Critical Link in Protecting Climate and the Ozone Layer. A UNEP Synthesis Report, 2011, s. 5 i 17-26.

warstwa ozonowa