Renaturyzacja śródlądowej delty rzeki Nidy

źródło: https://www.swietokrzyskie.pro/delta-rzeki-nidy-odzyskuje-unikalne-walory-przyrodnicze/

https://kielce.wyborcza.pl/kielce/7,47262,23916354,unijne-miliony-na-delte-nidy-wroca-tam-zolwie-blotne-malze.html

Poprawa warunków wodnych środkowej delty Nidy;

Przywrócenie unikatowych walorów przyrodniczych;

Podniesienie świadomości ekologicznej mieszkańców.

Gospodarka wodna
Różnorodność biologiczna
Rolnictwo
Turystyka

Susza
Powodzie
Degradacja gleb
Ograniczenie różnorodności biologicznej

Prace melioracyjne prowadzone w sposób niewłaściwy na obszarze rozlewisk środkowej Nidy w latach 80-tych i 90-tych XX w. spowodowały trwałe obniżenie poziomu wód gruntowych, co doprowadziło do wypłycenia koryta rzeki i osuszenia terenu. W poważnym stopniu zaburzono budowę naturalnej śródlądowej delty, co stanowiło istotne zagrożenie dla siedlisk przyrodniczych i wyjątkowych gatunków fauny i flory.

Z tego względu przywrócenie naturalnego stanu delty Nidy było przedmiotem wieloletnich starań. W 2019 r. rozpoczęto projekt Renaturyzacji śródlądowej delty rzeki Nidy. Celem jest poprawa warunków wodnych, co ma przyczyni się do przywrócenia unikatowych walorów przyrodniczych delty Nidy. Działaniami objęto powierzchnię 400 ha, na terenie trzech gmin: Kije, Pińczów i Imielno. W ramach projektu przewidziano realizację m.in. następujących zadań:

1. Przywrócenie stosunków wodnych poprzez:

• Udrożnienie tzw. Doprowadzalnika (3 km);
• Udrożnienie koryta Starej Nidy (6,3 km);
• Rewitalizacja tzw. Smugi Umianowickiej (5,3 km);
• Rewitalizacja starorzeczy (4 km);
• Rewitalizacja eutroficznych rozlewisk (8 ha);
• Poprawa infrastruktury hydrotechnicznej (8 urządzeń);

1. Czynna ochrona siedlisk łąkowych poprzez:

• Usuwanie drzew i krzewów (ok. 20 ha);
• Usuwanie trzciny (ok. 20 ha);
• Jednokrotne koszenie (ok. 20 ha);

1. Utrzymanie siedlisk łąkowych we właściwym stanie poprzez zainicjowanie wypasu (zakup 60 szt. bydła);
2. Czynna ochrona ptaków poprzez:

• Utworzenie miejsc do gniazdowania bociana białego (budowa platform gniazdowych);
• Wzmocnienie podstawy istniejącego gniazda oraz wybudowanie nowej platformy gniazdowej dla bielika;
• Zabezpieczenie gniazd błotniaka stawowego, błotniaka łąkowego, bąka i derkacza;

1. Reintrodukcja żółwia błotnego;
2. Przygotowanie miejsc rozrodczych dla traszek i kumaków;
3. Przywrócenie populacji małży – skójki gruboskorupawej;
4. Czynna ochrona łęgów

Planowanym efektem realizacji projektu jest odtworzenie stabilnego reżimu hydrologicznego, który stworzy warunki do przywrócenia unikalnych walorów przyrodniczych w obrębie delty środkowej Nidy. Realizacja przedsięwzięcia pozwoli również na aktywizację lokalnej społeczności, podniesienie jej świadomości ekologicznej związanej z zagrożeniem i potrzebą ochrony cennych ekosystemów tej części kraju.

Podstawowym zadaniem projektu warunkującym realizację pozostałych jest przywrócenie odpowiednich stosunków wodnych w delcie rzeki Nidy. Do jego osiągnięcia wykorzystywane są modele hydrauliczne. Pozwolą one na przeprowadzenie wariantowych symulacji nawodnienia obecnie wysychających obszarów łąk, pastwisk, trzęsawisk, wilgotnych lasów, torfowisk i bagien. Modele umożliwiają uwzględnienie zarówno rozdziału wód przed jak i po wykonanej regulacji Nidy oraz prac melioracyjnych w jej dolinie. Przedstawione zostaną koncepcje zmian w istniejących systemach wodnych oraz scenariusze postępowania.

Odtworzenie reżimu hydrologicznego, który na tym terenie występował kilkadziesiąt lat temu, przed podjęciem działań mających na celu osuszenie terenu, stworzy warunki do przywrócenia unikalnych walorów przyrodniczych. Usunięcie zakrzaczeń, trzciny oraz przywrócenie wypasu bydła pozwoli na wstrzymanie procesu zarastania tego terenu. Tym samym przywrócone zostaną siedliska cenne dla wielu gatunków roślin i zwierząt.

Przewidziane w projekcie zadania związane z edukacją, podnoszeniem świadomości ekologicznej społeczności lokalnej z pewnością zwiększają szanse na zachowanie efektów projektu w dłuższym horyzoncie czasowym.

Z punktu widzenia turystyki cenna infrastruktura przewidziana do budowy – platformy obserwacyjne, czatownie, wiaty, kładki, czy też tablice informacyjno-edukacyjne.

Całkowita wartość projektu wynosi: 5 473 145 euro. Projekt jest dofinansowany w ramach środków UE (60%) i NFOŚiGW (30%).

W wyniku podjętych działań mają zostać zniwelowane szkodliwe zmiany w środowisku spowodowane przez człowieka kilkadziesiąt lat temu. Co ważne, realizacja projektu łączy potrzeby przyrodników i rolników (wypas bydła i koników polskich). W przedstawionym przedsięwzięciu uwzględniono również działania edukacyjne (warsztaty, szkolenia kierowane do dzieci i młodzieży), które pozwolą na podniesienie świadomości ekologicznej lokalnej społeczności. Nie zapomniano również o turystyce. Przewidziano m.in. budowę platform widokowych.

Polska, śródlądowa delta rzeki Nidy

Kontakt: Województwo Świętokrzyskie – Zespół Świętokrzyskich i Nadnidziańskich Parków Krajobrazowych w Kielcach

Ul. Łódzka 244

25-655 Kielce

Organizacje współpracujące: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, Lasy Państwowe – Nadleśnictwo Pińczów, Uniwersytet Przyrodniczy w Krakowie

Strona internetowa: http://www.pk.kielce.pl/

https://life4delta.pl

Data realizacji: 01.01.2019 – 31.12.2024

Lokalizacja projektu: Umianowice (gm. Kije), Młodzawy Duże (gm. Pińczów)

Mapa zasięgu projektu; źródło: https://life4delta.pl

Korzeniak J., Zając K., Zając T. Delta środkowej Nidy — stan aktualny i perspektywy ochrony. Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków

https://rcin.org.pl/Content/107053/KR038_105602_r1995-t51-no5_ChPO-Korzeniak-27-46.pdf

Sołtysiak W., 2019, Renaturyzacja śródlądowej delty rzeki Nidy, Konferencja „Woda w krajobrazie”, Warszawa.

Projekt LIFE17 NAT/PL/000018 Renaturyzacja śródlądowej delty rzeki Nidy LIFE4DELTA_PL, Instytut Ochrony Przyrody PAN, http://www.iop.krakow.pl/projekty,3,projekty_aplikacyjne,200.html.

Renaturyzacja śródlądowej delty rzeki Nidy, Katedra Inżynierii Wodnej i Geotechniki, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, http://kiw.ur.krakow.pl/bprojects/2019/2019-24-LIFE4DELTA_PL/LIFE4DELTA-main.html.

Delta rzeki Nidy ma odzyskać swój pierwotny charakter, 2018, Portal Samorządowy, https://www.portalsamorzadowy.pl/ochrona-srodowiska/delta-rzeki-nidy-ma-odzyskac-swoj-pierwotny-charakter,113465.html.

Renaturyzacja rzek, Nida, Delta rzeki, Delta rzeki Nida, Delta Nidy, Gospodarka wodna, Różnorodność biologiczna, Rolnictwo, Turystyka, Susza, Powodzie, Degradacja gleb, Ochrona siedlisk, Ochrona siedlisk łąkowych, Ochrona łęgów, Ograniczenie różnorodności biologicznej, Różnorodność biologiczna, Platforma widokowa

Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy

Kanał Woźnawiejski, fot. P.Marczakiewicz; źródło: https://www.biebrza.org.pl/1036,galeria-fotografii

Trzęsawisko w rejonie Modzelówki; fot. M.Siłakowski; źródło: https://www.biebrza.org.pl/1036,galeria-fotografii

Rzeka Jegrznia; for. A. Wiatr; źródło: https://www.biebrza.org.pl/1036,galeria-fotografii

Przeznaczony do modernizacji jaz w Modzelówce; źródło: https://www.renaturyzacja2.biebrza.org.pl

Odtwarzanie naturalnych warunków wodnych w rejonie Basenu Środkowego doliny Biebrzy;
Poprawa warunków ochrony siedlisk bagiennych w Basenie Środkowym doliny Biebrzy;
Poprawa warunków wilgotnościowych wymaganych dla rolniczego użytkowania terenów.

Gospodarka wodna
Różnorodność biologiczna
Rolnictwo
Turystyka

Susza
Degradacja gleb
Zubożenie różnorodności biologicznej
Pożary

Początki przekształceń naturalnych warunków hydrograficznych doliny Biebrzy sięgają połowy XIX wieku. W 1844 r. wystąpiła klęska nieurodzaju związana z wysokimi opadami w okresie letnim, które  spowodowały wylewy rzek niszcząc tym samym użytki rolne. Rząd Królestwa Polskiego sfinansował roboty publiczne polegające na budowie dróg bitych oraz osuszaniu bagien biebrzańskich i łąk rudzkich. W okresie 1846-1861 wybudowano Kanał Woźnawiejski i Kanał Rudzki wraz z mniejszymi kanałami, do których zaliczyć można Kanał Łęg i Kanał Kapicki. Na okolicznych terenach rozpoczęto również eksploatację torfu.

Wpływ przeprowadzonych prac na degradację tego terenu zauważono już w połowie XX w. W 1954 r. W. Niewidomski w „Ekspertyzie przedmelioracyjnej regionu bagien Augustów-Grajewo-Goniądz-Sztabin” napisał: „(…) bezzwłocznie należy odciąć śluzą Kanał Rudzki od Ełku tuż przy rzece by skierować nurt wody na ich dawny naturalny szlak i ożywić tereny wykazujące dziś zapoczątkowanie procesów destrukcyjnych (dolina martwego Ełku)”.

Ten stan próbuje poprawić Biebrzański Park Narodowy realizując od 2010 r. projekty renaturyzacji doliny Biebrzy. Podniesienie poziomu wód pozwoli na poprawę warunków ochrony siedlisk hydrogenicznych w Basenie Środkowym doliny Biebrzy. Cel ten osiągnięty zostanie m.in. poprzez zasilenie w wodę obszaru oraz zahamowanie procesu degradacji siedlisk bagiennych w rejonie systemu wodnego: Kanał Rudzki – rzeka Ełk – rzeka Jegrznia – Kanał Woźnawiejski oraz w rejonie oddziaływania Kanału Kapickiego. Korzyści z poprawy warunków ochrony siedlisk odniosą różne gatunki, a szczególnie awifauna otwartych ekosystemów bagiennych. Celem projektu jest także pogodzenie wymogów rolnictwa z potrzebami ochrony walorów przyrodniczych oraz wymagań ochrony przyrody z rozwojem działalności turystycznej.

W ramach projektu zmodernizowano, wyremontowano liczne obiekty hydrotechniczne. Wykonano także wiele innych prac mających na celu przywrócenie pierwotnych warunków hydrologicznych w Basenie Środkowym doliny Biebrzy. W wyniku realizacji projektu przywrócono lub zwiększono przepływ wody pierwotnymi korytami rzek (np. uzyskano zakładany przepływ rz. Jegrzni poniżej połączenia z Kanałem Woźnawiejskim w wysokości około 70% wielkości przed jego rozdziałem pomiędzy Kanał Woźnawiejski i rz. Jegrznię). Prowadzone działania, poprzez stopniowe odtworzenie naturalnego układu wodnego, pozwoliły na zahamowanie procesu degradacji gleb torfowych pomiędzy rz. Jegrznią i Kanałem Woźnawiejskim. Zmiany warunków hydrologicznych sprzyjają zachowaniu cennej fauny i flory występującej na tym terenie. Odtwarzane są w ten sposób specyficzne warunki siedliskowe preferowane przez populacje ptaków lęgowych charakterystycznych dla otwartych, zalewowych terenów trawiastych.

Projekt renaturyzacji w Basenie Środkowym doliny Biebrzy obejmuje dwa etapy. W ramach I etapu zrealizowano m.in. następujące prace:

• Wykonanie dokumentacji technicznej i projektowej na przebudowę węzła wodnego Modzelówka i udrożnienie rzeki Ełk w kolejnym etapie prac;
• Wybudowanie jazu z przepławką dla ryb oraz 6 progów piętrzących na Kanale Woźnawiejskim;
• Udrożnienie koryta rz. Jegrzni;
• Remont mostu na rz. Jegrzni w Kuligach;
• Wykup 200 ha gruntów niezbędnych do realizacji działań projektu;
• Odkrzaczanie 70 ha łąk poddanych sukcesji.

W ramach II etapu wykonano kolejne:

• Przebudowa urządzeń wodnych węzła wodnego Modzelówka
• Miejscowe udrożnienie i odtworzenie koryta rz. Ełk na odcinku 11,5 km;
• Budowa przepustu niskopiętrzącego z przejazdem na rz. Ełk, m.in. dla maszyn rolniczych w rejonie uroczyska Dębiec;
• Spowolnienie odpływu wód Kanałem Kapickim poprzez obiekty małej retencji (remont 2 zastawek i budowa 5 progów);
• Wykup 550 ha gruntów;
• Zabiegi odkrzaczania i koszenia na powierzchni około 240 ha;
• Budowa infrastruktury turystycznej (wieża widokowa, kładki turystyczne na uroczysku Dębiec w sąsiedztwie rz. Ełk);
• Spotkania, warsztaty dla społeczności lokalnej.

Istotnym problemem przy realizacji projektu okazały się kwestie własności gruntów. W celu przebudowy węzła wodnego Modzelówka oraz przeprowadzenia prac mających na celu udrożnienie koryta rz. Ełk, jak również budowę przepustu na rz. Ełk, konieczne okazało się uzyskanie dostępu do 50 działek. Zaledwie 3 z nich należały do Biebrzańskiego Parku Narodowego, pozostałe zostały wykupione lub też udostępnione przez instytucje państwowe, które nimi zarządzały. Dużą trudnością było pozyskanie 7 działek o nieustalonym stanie prawnym (właściciele nie żyją, a prawo do działek przysługiwało 46 spadkobiercom). Wśród innych przeszkód związanych z pozyskaniem działek można wymienić: emigrację właścicieli poza granice kraju; błędy w ewidencji ludności, błędne wskazanie udziału właścicieli w nieruchomości; brak założonych ksiąg wieczystych; podział geodezyjny działek niezgodny ze stanem faktycznym; przeciągające się procedury w urzędach; zmiany w ustawie o kształtowaniu ustroju rolnego (przez pewien okres parki narodowe nie mogły nabywać działek rolnych).

Przeszkodą w sprawnej realizacji projektu okazali się niektórzy niesolidni wykonawcy dostarczając wyniki prac z wieloma rażącymi błędami lub też uchylając się od wykonania zamówienia w terminie. Obowiązywały procedury wyłaniania wykonawców przewidziane w Prawie zamówień publicznych, co w przypadku niektórych przetargów gdy nie zgłaszali się oferenci spowodowało konieczność powtórzenia całej procedury, skutkując opóźnieniami w stosunku do pierwotnie zakładanego harmonogramu. Realizacja części zadań w przyjętych terminach okazała się niemożliwa także ze względu na niekorzystne warunki atmosferyczne.

Problemem okazał się również brak zainteresowania lokalnej społeczności tematyką ochrony przyrody. W efekcie notowano niską frekwencję na przewidzianych w projekcie warsztatach edukacyjnych dla dorosłych.

Koszty realizacji projektu wyniósł:

• I etap: 15 001 178 zł
• II etap: powyżej 27 mln zł

Dolina Biebrzy stanowi duży i cenny obszar retencji wody. Szacuje się, że w mokradłach Doliny Biebrzy zakumulowane jest około 500 mln m3 wody, porównywalnie do największych polskich zbiorników retencyjnych (np. jez. Solińskie). Objętość wiosennych wód zalewowych w Dolinie Biebrzy wynosi średnio około 40 mln m3, a więc jest zbliżona do objętością retencji czynnej jez. Siemianówka. Dolina Biebrzy jest unikatowym pod względem przyrodniczych obszarem w Polsce i Europie występowania cennych gatunków flory i fauny.
Mając na uwadze powyższe informacje należy uznać za istotne wszelkie działania mające na celu poprawę warunków hydrologicznych na tym terenie. Szczególnie wobec zachodzących i prognozowanych zmian klimatu, które przyczyniają się do obniżanie zwierciadła wód podziemnych, występowania susz, degradacji siedlisk uwarunkowanych odpowiednią dostępnością wody oraz groźnych w skutkach pożarów.
W opisanym przykładzie projektu szczególnie cenna jest próba pogodzenia potrzeb ochrony przyrody, turystyki i rolnictwa.

Polska, Basen Środkowy doliny Biebrzy

Kontakt: Biebrzański Park Narodowy

Osowiec-Twierdza 8,

19-110 Goniądz

Organizacje współpracujące: –

Strona internetowa: https://www.biebrza.org.pl/

Data realizacji: I etap: 2010-2016; II etap: 2014-2022

Lokalizacja projektu: Basen Środkowy doliny Biebrzy

Obszar projektu „Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy”; źródło: https://www.renaturyzacja2.biebrza.org.pl

Bernatowicz A., 2019, Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środowym doliny Biebrzy, Konferencja „Woda w krajobrazie”, Warszawa.

Folder informacyjny o projekcie Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy, 

https://www.renaturyzacja2.biebrza.org.pl/865,raporty-i-publikacje?tresc=5085

Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy.Etap I, https://www.biebrza.org.pl/338,renaturyzacja-sieci-hydrograficznej-w-basenie-srodkowym-doliny-biebrzy-etap-i,

Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym Doliny Biebrzy. Etap I: Plan działań po zakończeniu projektu, http://ec.europa.eu/environment/life/project/Projects/index.cfm?fuseaction=home.showFile&rep=file&fil=LIFE09_NAT_PL_000258_AfterLIFE_PL.pdf

Renaturyzacja sieci hydrograficznej w Basenie Środkowym doliny Biebrzy. Etap II.

https://www.renaturyzacja2.biebrza.org.pl/

Renaturyzacja rzek, Biebrza, Dolina Biebrzy, Warunki hydrologiczne, Eksploatacja torfu, Ochrona siedlisk, Bagno, Susza, Degradacja gleb, Zubożenie różnorodności biologicznej, Pożary, Różnorodność biologiczna, Mokradła, Wody zalewowe, Platforma widokowa